Zamki, dwory obronne, mury miejskie, grodziska

Marcin600 · Roztropny Dołączył: 03 Lip 2015 Posty: 160

Kościół pocysterski w Oliwie jest, obok „piwnicy romańskiej” i fundamentów kościoła św. Mikołaja w Gdańsku oraz przedromańskich fundamentów bazyliki w Kałdusie i pozostałości w Grudziądzu (opisywanych na tym forum przez Pana Marka Szajerkę), jedyną budowlą romańską w tej części Polski (Pomorze Gdańskie i przyległości). Na polskim wybrzeżu najbliższe obiekty romańskie znajdują się dopiero 250 km na zachód od Oliwy, w Kamieniu Pomorskim, Kołbaczu i inne w okolicach Szczecina. Stąd ogromne znaczenie tego zabytku.

Kościół oliwski budowano w wielu etapach, od końca XII/początku XIII w., przez cały wiek XIII i XIV, rozbudowywano i przebudowywano wraz z klasztorem w dobie gotyku, renesansu, baroku itd. Zachowało się sporo imponujących elementów romańskich: arkady i półkolumny z głowicami i bazami, szczyty, fryzy arkadkowe, portale i in.

Najbardziej szczegółowe analizy obiektu przedstawił w swych licznych opracowaniach profesor Aleksander Piwek z Politechniki Gdańskiej (np. monografia: Piwek A. 2006. Architektura kościoła pocysterskiego w Oliwie od XII do XX wieku. Bernardinum, Pelplin). Kościół analizował też Leszek Wetesko, Jerzy Stankiewicz i inni badacze.

1186 - fundacja klasztoru
1186-1226 - pierwsze oratorium / prezbiterium - romańskie
1226-1234 - południowe ramię transeptu z ozdobnym szczytem i fryzem z przenikających się arkadek - romańskie
po 1242 r. - północny szczyt prezbiterium z czworolistną blendą, portal, fryz arkadkowy - póżnoromańsko-wczesnogotyckie
1245-1275 - 6 kaplic przy ramionach transeptu, skrzyżowanie, 4 wschodnie arkady naw bocznych, fryz arkadkowy nawy, głowice i bazy pókolumn, 1 zachowane sklepienie nawy południowej - późnoromańsko-wczesnogotyckie
1275-1300 - 2 kolejne arkady naw bocznych (naśladujące wcześniejsze), pierwsze przedłużenie prezbiterium - wczesnogotyckie
1350 - obecne gotyckie prezbiterium z obejściem
1350-1355 - gotyckie krużganki klasztorne
od XV w. - obecne późnogotyckie sklepienia nawy i kolejne przebudowy i rozbudowy kościoła i klasztoru

Marcin600 · Roztropny Dołączył: 03 Lip 2015 Posty: 160

Najstarszym elementem oliwskiego kościoła jest romańskie oratorium/prezbiterium z końca XII lub początku XIII w. Część badaczy (m.in. Piwek) uważa, że był to samodzielny, niewielki, pierwszy kościół, inni (m.in. Świechowski) - że jedynie prezbiterium planowanego większego kościoła, zamknięte prowizoryczną ścianą z powodu przerwy w budowie.
Obiekt powstał pomiędzy 1186 a 1226 r. Był to nieduży prostokątny budynek zajmujący 2 zachodnie przęsła obecnego prezbiterium, z klatką schodową w południowo-zachodnim narożniku, być może zakończony od wschodu półkolistą apsydą. Został wchłonięty przez późniejsze rozbudowy.
Ceglane, zewnętrzne mury oratorium w wątku wendyjskim są widoczne w dolnych częściach ścian gotyckiego obejścia obecnego prezbiterium: od strony północnej - wraz z cokołem oraz od strony południowej - wraz z romańskimi otworami. Od strony wnętrza prezbiterium na jego południowej ścianie widać też pozostałość sklepienia.

Moje zdjęcia z kwietnia 2022 r.

Starsza koncepcja - obecnie datowanie faz jest nieznacznie "odmłodzone"

Lokalizacja pozostałości oratorium

Jedna z prób rekonstrukcji wyglądu oratorium

Północna ściana zewnętrzna oratorium - widoczna w północnym obejściu prezbiterium

Ceglany wątek ściany

Romański cokół

Południowa zewnętrzna ściana oratorium - widoczna w południowym obejściu prezbiterium. Otwory romańskie

Wnętrze oratorium - obecnie zachodnia część prezbiterium. U góry po prawej widoczna pozostałość oryginalnego sklepienia

Marcin600 · Roztropny Dołączył: 03 Lip 2015 Posty: 160

Południowe ramię transeptu z ozdobnym szczytem powstało w latach 1226-1234, jako drugi po oratorium element romańskiego kościoła.

Na bocznych ścianach zachował się romański fryz z przenikających się arkadek.
Ozdobny romański szczyt jest bardzo ciekawy i rzadki w Polsce (w katedrze w Kamieniu Pomorskim zachował się lepiej, ale nieco odmiennie rozwiązany). Pierwotnie składał się z pionowych ceglanych półwałków zakończonych arkadkami. Rozdzielały one pola ozdobnie, ukośnie ułożonych cegieł w różnych wariantach wątku tzw. opus spicatum ("w jodełkę"). Szczyt był rozbudowywany, wałki uległy silnemu zniszczeniu - obecnie fragmenty główek ich ukruszonych cegieł kryją tynkowane płaskie pasy, ale układ sie zachował wraz z dużymi powierzchniami ozdobnych wątków ściany.
Szczyt przebadał i opisał prof. Aleksander Piwek:
A. Piwek. 2014. Średniowieczny szczyt południowej części transeptu kościoła pocysterskiego w Oliwie. [w:] T. Janiak, D. Stryniak. Średniowieczna architektura sakralna w Polsce w świetle najnowszych badań. MPPP, Gniezno 2014.
Z cytowanej pracy pochodzą rysunki szczytu.
Moje zdjęcia z kwietnia 2022 r. Szczyt widać od strony Parku Oliwskiego lub z dawnego ogrodu klasztornego. Ten interesujący romański obiekt jest stosunkowo mało znany.

Widok od południowego-wschodu, od strony Parku Oliwskiego

Romański fryz

Ozdobny romański szczyt

Widoczny późniejszy ukośny odcisk dachu klasztoru

Marcin600 · Roztropny Dołączył: 03 Lip 2015 Posty: 160

Północne ramię transeptu powtstało po 1242 r. jako trzeci element kościoła. Nosi cechy późnoromańskie, ale już z elementami wczesnogotyckimi. Zachował się ozdobny szczyt z czterolistną blendą, nigdyś wypełnioną rozetową dekoracją, obecnie słabo widoczne są w niej wyblakłe pozostałości późniejszego malowidła architektonicznego. Niżej znajdują sie 2 blendy czworokątne (lewa również ze słabo widoczna malowaną rozetą. W jednej z blend ostrołukowych widać późniejszy malowany herb. Ściana szczytowa posiada też oryginalny, obecnie zamurowany portal prowadzący na przykościelny cmentarz - tzw. bramę umarłych (porta mortuorum) o formie łagodnego ostrołuku, z wałkiem. Na bocznych ścianach zachował się późnoromański fryz arkadkowy oraz zamurowane wejścia do nieistniejących dziś kaplic.
Szczyt z czterolistną blendą badał i opisał prof. Aleksander Piwek:
A. Piwek. 2016. Szczyt północny transeptu dawnego kościoła pocysterskiego w Oliwie. [w] T. Janiak, D. Stryniak. Architektura Sakralna W początkach państwa Polskiego (X-XIII Wiek). MPPP, Gniezno 2016.
Z cytowanej pracy pochodzą rysunki szczytu.
Moje zdjęcia z kwietnia 2022 r.

Widok od północnego wschodu

Ukośne przypory są późniejsze

Późnoromański fryz arkadkowy

Zamurowana arkada kaplicy północno-wschodniej

Zamurowana arkada kaplicy północno-zachodniej

Późnoromański ozdobny szczyt

Późnoromańska blenda. Dolne ramię zrekonstruowane.

Słabo czytelne pozostałości malowidła architektonicznego

Brama umarłych - Porta mortuorum

blendy czworokątne

Wyblakłe pozostałości malowanej rozety

Późniejsze malowidło

Marcin600 · Roztropny Dołączył: 03 Lip 2015 Posty: 160

Skrzyżowanie nawy i transeptu wraz z sześcioma kaplicami zbudowano w latach 1234-1250 w stylu późnoromańsko-wczesnogotyckim. Wiązkowe filary mają bazy i trapezowate głowice podobne do tych w Kołbaczu. Zachowały się ceglane arkady nieistniejących dziś 6 kaplic (od środka widać 4, ślady 2 pozostałych w północnym ramieniu transeptu widać tylko z zewnątrz) i północna arkada do nawy bocznej, o profilu ostrołukowym, ale ozdobione ładnymi romańskimi półkolumnami z profilowanymi głowicami i bazami. W narożnikach transeptu widać też służki pierwotnego, niższego sklepienia. Obecne sklepienia są późnogotyckie.
Moje zdjęcia z kwietnia 2022 r.

Plan wg A. Piwka. Zaznaczono nieistniejące dziś kaplice, z których pozostały arkady.

Widok w kierunku południowego ramienia transeptu

Widok w kierunku południowo-wschodnim. Głowie romańskie są pierwotne. Obecne sklepienie - późnogotyckie

Wiązkowy filar skrzyżowania - południowo-wschodni

Romańska baza filara

Romańskie, trapezowate głowice północno-wschodniego, wiązkowego filara skrzyżowania

Głowice północno-zachodniego filara

Głowice południowo-wschodniego filara

Północno-zachodni narożnik transeptu - służka pierwotnego sklepienia

Południowo-wschodni narożnik transeptu - służka pierwotnego sklepienia. Na lewo ślad po kaplicy

Półn. ramię transeptu - zachodnia arkada do nawy bocznej, z romańskimi półkolumnami

Półn. ramię transeptu - arkada dawnej kaplicy południowo-wschodniej, dziś wejście do obejścia prezbiterium

Głowica południowa - lekko uszkodzona przez montaż bramy

Połudn. ramię transeptu - arkady dawnyh bliźnich kaplic wschodnich. Północna to dziś wejście do obejścia prezbiterium, południowa - zamurowana.

Połudn. ramię transeptu - głowica arkady dawnej kaplicy północnej, uszkodzona przez montaż bramy do prezbiterium

Połudn. ramię transeptu - odsłonięte ościeże kaplicy południowo-zachodniej

Marcin600 · Roztropny Dołączył: 03 Lip 2015 Posty: 160

Późnoromański korpus nawowy, składający się z 2 przęseł nawy głównej i odpowiadajacych im po 4 przęseł (arkad) naw bocznych północnej i południowej - licząc od wschodu, został zbudowany w latach 1245-1275.

Nawa południowa zachowała pierwotną szerokość i prawdopodobnie jedno ze sklepień - o prostokątnym profilu żeber (wg Świechowskiego) - pozostałe sklepienia przebudowano w gotyku.

Nawa północna została poszerzona i powtórnie zasklepiona w gotyku.

Zachowały się arkady ostrołukowe z późnoromańskimi półkolumnami o trapezowatych głowicach (zbliżone do tych w Kołbaczu) i bazach ze szponami oraz nieliczne półkolumny międzyprzęsłowe w nawie południowej.

Nawa główna zachowała też na zewnątrz 3 odcinki późnoromańskiego fryzu arkadkowego pomiędzy gotyckimi oknami (wygląda na restaurowany ?).

W latach 1275-1300, już w dobie gotyku, dobudowano od zachodu kolejne przęsło nawy głównej i po 2 przęsła naw bocznych stosując jednak formy późnoromańskie dość dokładnie naśladujące te wczesniejsze.

Moje zdjęcia z kwietnia 2022 r.

Arkady nawy północnej

Dwie fazy rozbudowy

Wnętrze nawy północnej - poszerzone i ponownie zasklepione w gotyku, z zachowaniem autentycznych arkad

Późnoromańska arkada międzynawowa

Późnoromańska półkolumna arkady międzynawowej

Trapezowata głowica podobna do kołbackich.

Baza ze szponami

Arkady nawy południowej. Dwie fazy rozbudowy.

Wnętrze nawy południowej - widok na zachód. Na drugim planie prawdopodobnie jedyne autentyczne sklepienie o prostokątnych żebrach.

Póżnoromańska półkolumna arkady międzynawowej

Filar międzynawowy - po lewej widać półkolumnę arkady nawowej, po prawej - półkolumnę międzyprzęsłową nawy południowej

Od strony osi nawy południowej

Północna ściana nawy głównej - 3 fragmenty późnoromańskiego fryzu wyznaczają pierwotną wysokość korpusu. Nadbudowa i okna - gotyckie.

Połączenie późnoromańskiego fryzu nawy głównej z fryzem transeptu

Fryz nawy głównej (restaurowany ?)

Północna nawa - część dodana w latach 1275-1300, w formach naśladujących wcześniejsze romańskie przęsła

Południowa nawa - część dodana w latach 1275-1300, w formach naśladujących wcześniejsze romańskie przęsła

Marcin600 · Roztropny Dołączył: 03 Lip 2015 Posty: 160

Znalezione w internecie: kapitele trapezowate w Oliwie, Kołbaczu i duńskie wzorce.

Żródło: https://manowcehistorykow.blogspot.com/2016/08/

Żródło pierwotne: Irma Schmid, 2017 - "Vom Backstein zum Backsteinbau"
https://docplayer.org/37276453-Vom-backstein-zum-backsteinbau.html
(ciekawe opracowanie, wiele polskich przykładów)